ArtikelZondag zullen twintig proefkonijnen van de werkgroep Skepp (Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudo-wetenschappen en het Paranormale) voor de camera's slangengif in homeopathische dosissen tot zich nemen. Doel van de mediatieke actie: bewijzen dat homeopathie helemaal niet werkt. Etienne Vermeersch is een van de oprichters van het strijdbare genootschap.
Doet u zondag ook mee met de 'zelfmoordactie' van Skepp, professor?
,,Nee, ik heb momenteel andere dingen aan mijn hoofd.''
U vreest toch niet voor uw leven?
,,Zeker niet. Homeopathische middelen zijn zo extreem verdund dat er niet eens één molecule werkzame stof overblijft. Het risico voor de proefkonijnen is nul, zelfs als ze een hele verpakking ineens innemen. Tenzij het leidingwater besmet zou zijn, uiteraard(lacht). Je kunt de actie dus ook geen wetenschappelijk experiment noemen: het is een stunt om de publieke opinie wakker te schudden. Want die denkt nog altijd dat homeopathie een soort van kruidengeneeskunde is. Terwijl de wetenschappelijke waarheid is: in die pilletjes zit helemaal niets. Alles gebeurt tussen de oren.''
Skepp snapt er niets van, zeggen de homeopaten. Het gaat niet om moleculen, maar om energie.
,,Ja, als je die uiterst verdunde mengsels schudt, treedt er volgens homeopaten een dynamisering op. De moleculen laten een afdruk of herinnering in de vloeistof achter. Maar voor die bewering bestaat geen enkel bewijs: ze is in strijd met alle wetten van de fysica. De Franse wetenschapper Benveniste beweerde een tijd geleden dat hij kon bewijzen dat ook extreem verdunde oplossingen reacties veroorzaakten. Zijn onderzoek verscheen in het gereputeerde tijdschrift Nature , maar toen dat onder gecontroleerde omstandigheden werd overgedaan, bleek er niets van te kloppen. De mémoire de l'eau is alleen poëzie. Gelukkig maar, moet je zeggen. Anders zou ons leidingwater van allerhande besmettelijke sporen vergeven zijn.''
Toch blijken patiënten heel tevreden. Volgens een Nederlands onderzoek uit de jaren negentig haalt de homeopathie een tevredenheidspercentage van rond de zestig procent, de standaardgeneeskunde 69 procent.
,,Hoe relevant is zo'n onderzoek naar klanttevredenheid? Mensen oordelen niet rationeel, het is vooral een kwestie van geloof. In India consulteren honderden miljoenen mensen hun astroloog over bijna alles: wanneer kun je het best op reis vertrekken, wanneer moet je een nieuwe winkel openen? Gaat het goed, dan sterkt dat hun geloof. Maar falen leidt slechts zelden tot een verlies van vertrouwen in de astrologie: liever geven ze zichzelf de schuld. Hetzelfde mechanisme zie je ook bij gelovers in homeopathie.''
,,Bovendien is de vergelijking onzuiver. Slechts weinig mensen bezoeken alleen de homeopaat, ze combineren dat meestal met een gewone arts. Eén voorbeeld: een vrouw laat een kankertumor wegsnijden in het ziekenhuis. Maar ze heeft geen zin in de chemotherapie achteraf en kiest voor een homeopathische kuur. En als ze desondanks geneest, ziet ze dat als een bewijs dat homeopathie werkt tegen kanker. Dat klopt niet: zonder de operatieve verwijdering van haar tumor zou ze er ongetwijfeld niet meer zijn.''
U hebt het nu over Vicky Versavel, de actrice uit de televisiesoap Familie, die in vele bladen de lof van de homeopathie zingt.
,,Onder anderen. Mijn punt is dat zo'n onderzoek naar klanttevredenheid alleen deugt als je de vergelijking zuiver stelt: cliënten van de standaardgeneeskunde versus cliënten van de homeopathie. En dan krijg je heel andere resultaten. Met zware brandwonden kun je nu eenmaal het best naar een brandwondencentrum gaan. Wie de homeopaat kiest, zal niet alleen vreselijke pijn lijden, allicht gaat hij zelfs dood.''
Zelfs homeopaten zullen dat erkennen: homeopathie werkt niet tegen kanker of brandwonden. Maar toch lijkt ze mensen met gezondheidsproblemen soms beter te maken.
,,Dat is het placebo-effect, hé. Homeopaten investeren vaak meer tijd in hun patiënten dan de doorsnee huisarts. Ze doen nauwelijks fysiek onderzoek, in plaats daarvan ondervragen ze de zieke uitgebreid. Die aandacht alleen al kan bij psychosomatische problemen wonderen doen. En laten we ook niet vergeten dat de meeste kwaaltjes waarvoor een mens naar de dokter loopt, binnen de kortste keren vanzelf genezen: verkoudheden, een griepje. Maar welke huisarts durft dat te zeggen en patiënten zonder medicijn naar huis te sturen? Zijn praktijk zal snel leeg zijn. Want de mensen willen dat er werk gemaakt wordt van hun kwaaltjes.''
Moet goed medisch advies in zo'n geval niet zijn: liever homeopathische pilletjes dan antibiotica?
,,Ja, dat is het enige pluspunt van homeopathie: omdat het niet werkt, schaadt het ook niet (lacht). Zolang je maar niet gaat denken dat het de standaardgeneeskunde kan vervangen. Bij ernstige bacteriële ziekten kan je maar beter braaf antibiotica slikken, anders komt het je duur te staan.''
Intussen blijft de alternatieve geneeskunde toch maar gestaag groeien. Ook acupunctuur, chiropraxie en bachbloesemtherapie genieten een stijgende populariteit. Wordt u daar als scepticus niet chagrijnig van?
,,Ach, de wetenschap heeft nu eenmaal niet voor alle problemen een oplossing. Al kan ze heel veel: mijn schoonmoeder is al tweemaal van een kanker genezen. Maar uiteindelijk moeten we allemaal sterven en in noodsituaties zullen mensen naar een strohalm blijven grijpen: of dat nu homeopathie of een gebedsgenezer is.
,,Tussen haakjes, ik wil niet alle alternatieve geneeskunde over dezelfde kam scheren. Homeopathie kan niet werken, maar bij manuele behandelingen, zoals krakers, kan je niet uitsluiten dat er nu en dan een werking is. Al is het niet zonder risico en hoeft het de verdiensten van een goede massage niet te overstijgen. Ook acupunctuur kan soms een heilzame werking hebben: een hypnotisch effect dat de aandacht afleidt van de pijn. Maar de theorie erachter blijft onzin: energiebanen, chakra's en zo meer bestaan niet.''
Dat kunt u wel blijven zeggen, maar is dit geen verloren strijd? Tenslotte worden homeopathie en acupunctuur sinds 1998 door de ziekteverzekering erkend en terugbetaald.
,,Erger nog, de ziekenfondsen maken er met speciale verzekeringen reclame voor. Dat vind ik een brug te ver: de experts buigen tegen beter weten in voor de vraag van het publiek. Als de tevredenheid van de klant de norm in ons gezondheidsbeleid wordt, dan is het einde zoek. (sarcastisch) Straks zullen we ook voetlezen, piskijken en zelfs wijwater moeten terugbetalen. Waarom ook niet? Het werkt niet, maar sommige mensen geloven erin.''
,,Met zijn slangengifstunt wil Skepp een debat over het gezondheidsbeleid op gang brengen: volgt de politiek de deskundigen of de 'wil van het volk'? De volksgezondheid is een te groot goed om het aan het volk zelf over te laten. Denk aan wat er ten tijde van de algemene vaccinatie tegen kinderverlamming in Nederland gebeurd is. Uit naam van de godsdienstvrijheid stond de overheid een uitzondering toe voor religieuze minderheden. De Staphorst-mensen en zo. Gevolg: terwijl de kwaal in België helemaal uitgeroeid was, werden in Nederland nog altijd kinderen met kinderverlamming geboren. Ook vandaag hoor je sommige homeopaten tegen vaccinatie pleiten. Het zou onze afweer ondermijnen. Dat zijn gevaarlijke ideeën. Zonder vaccinatie blijven ziekten endemisch en kunnen ze elk moment weer de kop opsteken.''
Over epidemieën gesproken: new age, het verzamelde bijgeloof van eeuwen, is stilaan een miljardenbusiness aan het worden. Tot in het kleinste dorp kom je de alternatieve beurzen tegen. Zelfs de werkster praat over verstopte chakra's, zoals vroeger over pijn aan haar eierstokken. Is dat alleen een rage of is er meer aan de hand?
,,Ik ben bang dat het meer dan een rage is: het vertrouwen in de wetenschap is zoek. Tot de jaren zestig heerste in het Westen een enthousiast geloof in de vooruitgang: dankzij wetenschap en technologie zouden we alle problemen de baas worden. Daarna zijn we in een vertrouwenscrisis terechtgekomen. De atoombom bewees dat technologie ook levensbedreigend kan worden. En we leerden dat wetenschappelijk-technische vooruitgang ook een prijs heeft: roofbouw op en vervuiling van ons milieu.''
Cultuurpessimisten klagen dat de wetenschap de wereld onttoverd heeft. mensen hebben verhalen nodig die het leven zin en vaart geven.
,,Dat klopt. De wetenschap vandaag enthousiasmeert minder. Ze is te ingewikkeld geworden: zelfs vaklui zijn het overzicht kwijt. En ze geeft ook geen antwoord op alles. Wie lijdt aan liefdesverdriet of acute geldproblemen, heeft geen boodschap aan de relativiteitstheorie. En dus zoeken mensen hun heil bij de oude recepten van de magie: kaartlezers, waarzeggers. Je ziet het zelfs in het bedrijfsleven, waar managementgoeroe's allerhande grote sier maken. Zij hebben de status van de tovenaars van weleer: in tijden van recessie en onzekerheid wijzen ze de weg. U weet toch dat de Amerikaanse president Ronald Reagan met astrologen werkte? Net zoals de Franse president Mitterrand. En dat zijn dan de groten der aarde, die met atoombommen spelen. Verontrustend.''
Ufo's zijn een beetje uit de mode geraakt. Het toverwoord bij new agers vandaag is synchroniciteit.
,,En dat is een oude koe die je al vindt bij Jung. Mensen kunnen maar moeilijk aanvaarden dat de wereld in vele opzichten geen betekenis heeft. En dus beginnen ze de gekste betekenissen achter toevallige gebeurtenissen te zoeken. Een passerende auto met nummerbord OK 69: wat voor een vingerwijzing van het lot moet dat niet zijn voor een seksbezetene? Terwijl het niet meer dan stom toeval is. Een vriend van me had ooit een ram die Etienne heette (lacht) . Op een dag kom ik hem tegen en ik vraag: 'Hoe gaat het met Etienne?' Bleek dat de ram intussen gestorven was en vervangen door een andere, Oscar genaamd. Niets met jou te maken dus, zei mijn vriend. Maar het toeval wil dat mijn tweede naam Oscar is. Synchroniciteit!''
Ook psychoten zien ook overal verbanden. Ze worden er dan ook gek van.
,,Dat zoeken van verbanden is een biologisch aangeboren gegeven. Al toen we nog in de jungle rondzwierven, waren mensen ermee bezig. Vragen als: waarom bliksemt het? Omdat de goden oorlog voeren. Dat inzicht maakt het risico om door de bliksem getroffen te worden niet kleiner, maar de angst neemt af. Een mens voelt zich geruster als hij een verklaring voor de dingen heeft. In primitieve samenlevingen ben je niet zomaar ziek. Ziekte moet geduid worden: het is de schuld van boze krachten. En je kunt alleen gezond worden als je die identificeert.''
Is er zoveel verschil met onze moderne psychotherapie, die alle onheil terugvoert op de kindertijd? U overweegt zelfmoord, dus zult u wel misbruikt geweest zijn als kind.
,,Kindermisbruik bestaat uiteraard echt: een vreselijke zaak. maar sommige therapeuten maken er een passe-partout van. Ze hypnotiseren patiënten en vinden telkens weer verborgen herinneringen aan misbruik in de kindertijd terug. Allicht omdat ze die tijdens de hypnose zelf hebben gesuggereerd. Dat grenst aan sjamanenpraktijken, ja.''
Zelfs de grote Sigmund Freud, de vader van de psychoanalyse, is intussen van zijn voetstuk gevallen. Modern onderzoek leert dat hij er met zijn theorieën vaak naast zat. Freud overdreef ook het succes van zijn behandelingen: zijn beroemde patiënte Anna O. is nooit genezen en stierf in het gekkenhuis.
,,Ja, maar ik zou het kind toch niet met het badwater weggooien. Dat je uit dromen elementen haalt om psychische problemen te duiden, kan wel degelijk een helende invloed hebben. Ook als de verklaring zelf -- het Oedipuscomplex, bijvoorbeeld -- wetenschappelijk niet hard te maken is. Ik ga zeker niet beweren dat de psychoanalyse betere resultaten boekt dan de psychiatrie, maar praatsessies op de sofa helpen. Net zoals primitieve mensen beter werden van de rituelen van hun sjamanen en fetisjeurs. Het is niet noodzakelijk juist, maar het werkt ook.''
U bent een heel breeddenkende scepticus, professor. Sommige hardleerse collega's van u zeggen: als het niet dubbelblind bewezen kan worden, bestaat het niet.
,,Wat niet dubbelblind bewezen is, staat niet definitief vast, maar het kan een rol spelen. Dubbelblind onderzoek is immers nog niet op alle terreinen doorgevoerd. Het staat buiten kijf dat ook het psychisme een rol speelt. Het placebo-effect bestaat: dat heeft men bij herhaling kunnen vaststellen. Iets anders is het paranormale, dat met alle bekende wetenschappelijke wetten breekt. In de jaren zeventig had je de illusionist Uri Geller, die beweerde dat hij telekinetische gaven had: hij zou met zijn breingolven voorwerpen in beweging kunnen brengen. Dat is niet niks, hé. Als telekinese bestaat, zet het heel ons begrip van de werkelijkheid op zijn kop. En dus moet je ook met keiharde bewijzen komen. Niet zomaar een televisieoptreden, zoals Geller deed, maar een laboratoriumproef onder strenge controle. En dat heeft hij nooit gewild. Omdat hij wist dat dan zou blijken dat hij een oplichter was. Geen mens is er ooit in geslaagd een wetenschappelijk bewijs van het paranormale te leveren.''
Zelfs al looft de werkgroep Skepp daarvoor een premie van 10.000 euro uit.
,,Het mag ook tien miljoen euro zijn, hoor. Het zal nooit gebeuren: daarom noemen we het ook de Sisyfus-prijs (lacht) .''
Rekent u godsdienst ook bij de paranormale verschijnselen? Skepp organiseert volgende maand een colloquium over religie in Gent. Religieuze ervaringen vinden hun oorsprong in de temporaalkwab, zal een van de sprekers betogen.
,,Mythevorming, godsdienst, droombeelden: het zit in aanleg allemaal in hersendelen die in de loop van de evolutie zijn gegroeid. De uitwerking is natuurlijk cultureel gebonden maar daar weten we nog niet alles van. Godsdienst is zo'n overweldigend fenomeen, we staan in ons onderzoek pas bij het begin. We hebben wel al het een en ander opgestoken over bijna-doodervaringen. Veel mensen melden dezelfde ervaring: ze reizen door een donkere tunnel naar het licht. Voor new agersis dat het bewijs dat er wel degelijk leven na de dood bestaat. Maar de meest plausibele hypothese is dat het om een soort hallucinatie gaat, die veroorzaakt wordt door het wegvallen en weer herstellen van de bloedtoevoer.''
Moet het scepticisme niet ook de wetenschap zelf onderzoeken? Want die is allesbehalve waardenvrij en heeft in de loop der tijden heel wat blunders opgestapeld.
,,Zo evolueert de wetenschap nu eenmaal: via het ontmaskeren van blunders en ondeugdelijke opvattingen. Denk aan het debat rond de koude fusie, het vermeende opwekken van energie door kernfusie bij kamertemperatuur. Een Brit en een Amerikaan kwamen daar in 1989 mee naar buiten, maar onderzoek in laboratoria wereldwijd logenstrafte al snel hun beweringen. Volgens de huidige wetten van de fysica kan koude fusie niet en de theorie is dan ook afgevoerd. Jammer genoeg gebeurt dat nooit met theorietjes uit de alternatieve geneeskunde. Je mag die nog zo vaak weerleggen, ze komen altijd terug. Ontmoedigend, hoor.''
Ook de standaardgeneeskunde heeft zo haar duistere fetisjen. Dat de screening van risicogroepen de kankersterfte fors terug kan dringen, bijvoorbeeld. Recent onderzoek leert dat een screening van vrouwen op borstkanker op langere termijn hooguit één leven op de 10.000 onderzoeksjaren zou redden. Een heel beperkte winst. Tegelijk zou het aantal operaties en het psychisch lijden sterk stijgen. Misschien doet screening op grote schaal wel meer kwaad dan goed.
,,Ook dat is geen nieuw verhaal. Hoeveel amandelen zijn er in de jaren veertig en vijftig niet lichtvaardig bij kinderen en jonge mensen weggehaald? Het minste keelkwaaltje was genoeg. Ook appendices werden aan de lopende band weggehaald. Tot de medische wereld zich begon af te vragen of dat wel zo nodig was. Intussen hebben we evidence-based medicine . Het medische handelen steunt niet langer op heersende modes of het natte-vingergevoel van enkele eminente experts, maar op een methodische evaluatie van de dagelijkse praktijk. Een hele vooruitgang.''
,,Tot in de negentiende eeuw geloofden vele dokters bijvoorbeeld nog dat masturbatie het ruggenmerg aantastte. Als dat waar is, zouden er alleen maar mannen met rugproblemen moeten zijn. En in de tijd van de slavernij in Amerika had je een ziekte die drapetomanie heette. Slaven die geregeld op de vlucht gingen, hadden volgens artsen last van een psychische afwijking. Slechte behandeling door hun baas had er helemaal niets mee te maken.''
Ook vandaag blijven we aan de lopende band ziekten verzinnen, lijkt het. Wat denkt u van het paradijs-syndroom? Jonggepensioneerden ontdekken op hun buitenhuis in de Provence plots dat ze zich doodellendig voelen.
,,Daar heb ik hier, tussen mijn boeken, geen last van, hoor. Ik lees, ik schrijf, ik zit in verschillende commissies. Ik mag er niet aan denken dat ik voor de rest van mijn dagen met een glas sangria in de hand op een Spaans strand zou moeten liggen niksen. Een hel.''