Met het overlijden van Etienne Vermeersch (1934-2019) is een zeer grote bibliotheek aan kennis en wijsheid teloorgegaan. Als vertrouwelingen hadden Johan Braeckman en Dirk Verhofstadt vooraf de toestemming van Prof. Vermeersch en zijn vrouw Josiane gekregen om na zijn dood te snuisteren tot in de oudste files van zijn computer.

Eenieder die hem van ver of nabij gekend heeft, zal dit beamen: het was Vermeersch ten voeten uit! Je moet het maar doen, zomaar totaal onvoorbereid een twintigtal verzen van Dante Alighieri opzeggen ...

                                                                                                Walter Simons

De eruditie van Etienne Vermeersch 

Er zullen wel ontzettend veel mensen ooit getuige geweest zijn van de verbluffende scherpzinnigheid en eruditie van wijlen professor Vermeersch. Ikzelf kende hem niet persoonlijk, had als wetenschapper nooit les van hem gehad, woonde wel talrijke voordrachten van hem bij en het is een paar keren gebeurd dat wij elkaar de hand drukten, maar ik zal een van de honderden mensen zijn die hij ooit wel eens gezien had – dat heeft ook geen belang.

Wat ik met hem meemaakte, vormt echter een anekdote die hem kenmerkt.

Zes jaar geleden (om precies te zijn: van 25 januari tot 13 februari 2013) organiseerde ik een tweetalige tentoonstelling met als (lange) titel La freccia del tempo attraverso la ragnatela dello spazio – De pijl van de tijd door het rag van de ruimte, met schilderijen van de Italiaanse kunstenaar Saverio Riganò, die ik had leren kennen, en de emeritus-professor astrofysica Bert De Loore van de VUB, beiden mijn goede vrienden. Fascinatie voor alle kosmisch gebeuren is kenmerkend zowel voor de uit Sicilië afkomstige, maar in de Italiaanse Marken (Le Marche) wonende en werkende kunstenaar Riganò, als voor Bert De Loore (overleden op 91-jarige leeftijd op 6 februari 2019, die velen zich zullen herinneren als inrichter van de tentoonstellingen De Spiraal van het Leven en De Spiraal van de Kennisuit resp. 1984 en 1988, alsook als kunstenaar en 'uitvinder' van de vaak humoristische 'senzaquarellen' – 'aquarellen senza acqua', gemaakt op de computer.

Deze expositie kwam tot stand dankzij de bereidwilligheid en inzet van Eva Van Tulden, Jacinta De Roeck en medewerkers en vond plaats in het Karel Cuypershuis, de toenmalige zetel van het Humanistisch Verbond. De memorabele vernissage ging gepaard met een openingsreceptie, verzorgd door mijn Italiaanse vrienden van het Agriturismo uit Le Marche, met typische natjes en droogjes, en een toespraak door prof. Ernest Van Buynder en mijzelf voor een 150-tal genodigden.

Vanzelfsprekend moest ik tijdens de openingsuren aanwezig zijn of werd ik vervangen door goede vriendin Hélène Loos, eveneens lid van HVV, die vlakbij woonde en hielp bij o.a. de verkoop van catalogussen.

Ik zal nooit vergeten wat er op een zaterdagochtend gebeurde. Er vond in een belendend zaaltje, een paar treden hoger, een vergadering plaats waarop bedisseld werd aan wie het volgende jaar de Prijs Vrijzinnig Humanisme toegekend zou worden (het werd Marleen Temmerman, die later op dat jaar gehuldigd werd in BOZAR).

Vóór de vergadering kwamen een voor een de deelnemers aan die vergadering binnen en sommigen van hen namen de moeite om even een rondgang door de tentoonstelling te maken. De reünie duurde tot iets voor 13 uur en toen kwamen de genodigden uit het zaaltje om ergens te gaan eten of gewoon naar huis te gaan. Een van die mensen was Etienne Vermeersch. Ik had hem ook bij het binnenkomen gezien en hij had vluchtig gegroet, mij met wat aarzeling bemonsterend, alsof hij niet begreep wat ik daar stond te doen.

Het volgende speelde zich af: hij kwam naar mij toe, gaf een hand en ik vertelde hem in het kort waarover de expositie ging. Dan begaf Vermeersch zich naar de panelen en liep langs de eerste doeken van Saverio Riganò. De kunstenaar had een deel van de tentoonstelling gewijd aan zijn meest recente werken over Dante's Divina Commedia. Voor een van die werken bleef Vermeersch plots staan: een grijs-zwart doek waarop Riganò de poort tot de hel had afgebeeld en de tekst van Dante had geschreven: per me si va nella città dolente / per me si va nell'etterno dolore / per me si va tra la perduta gente (vrij vertaald: door mij gaat men in de stad der smarten / door mij gaat men in het eindeloze lijden / door mij gaat men te midden van de verdoemden).

Etienne Vermeersch bekeek aandachtig de tekst en zei streng: "Er staat een fout op!" Ik dacht meteen dat hij doelde op het woord 'etterno' (eeuwig), dat in het moderne Italiaans 'eterno' – met één 't' geschreven wordt. Maar dat wist Vermeersch blijkbaar wel ... Waarover had hij het dan? Zoals iedereen weet, was zijn manier van praten heftig, nadrukkelijk en belerend. Hij wees naar de tekst en zei kordaat: "Het is niet 'nella città' maar 'ne la città', zonder dubbele 'l' en in twee woorden!!!"

Ik stond er wat bedremmeld bij. Maar dat was niet alles, nog voor ik een woord kon uitbrengen, reciteerde hij uit het hoofd de daaropvolgende verzen (die niet op het schilderij stonden). Hij herhaalde nog eens zijn correctie, nog nadrukkelijker, en ik even had ik – wat wel meer mensen overkwam – de indruk dat hij boos was en dat de (op dat moment niet aanwezige) kunstenaar voor hem een nul had gekregen ...

Ik stond waarlijk paf! Zonder verder noch de tentoonstelling, noch mij één blik te gunnen, verliet hij de expositie, onderwijl de verdere tekst van de Canto terzo (Derde zang) van de Goddelijke Komedieopzeggend ...

Eenieder die hem van ver of nabij gekend heeft, zal dit beamen: het was Vermeersch ten voeten uit! Je moet het maar doen, zomaar totaal onvoorbereid een twintigtal verzen van Dante Alighieri opzeggen ... Onnodig toe te geven dat hij gelijk had: ik keek het later uit nieuwsgierigheid na en zag dat in de originele tekst van Dante Alighieri de bewuste versregels inderdaad geschreven staan als "per me si va ne la città dolente / per me si va ne l'etterno dolore ..." Wie zou er eigenlijk aan getwijfeld hebben?

De episode voltrok zich heel snel, als wilde hij er gauw komaf mee maken ... De rest van de expositie gunde hij geen blik meer. Wou hij de andere personen nog inhalen? Had hij honger? Moest hij meteen terug naar Gent? Ik zal het nooit weten. Zeker is dat de man een fabelachtig geheugen en dito kennis had! Het is een episode die mij ook nu nog met verstomming slaat. Ik heb de oude Saverio, de kunstenaar die het aangedurfd had een vers uit de Divina Commedia niet exact weer te geven, maar niets gezegd over die fout.

Nog voor hij de uitgang bereikt had, een tiental meter verder, was Vermeersch bezig een stuk van de Divina Commedia af te dreunen, wie weet hoe lang nog! Later woonde ik nog een paar voordrachten van of panelgesprekken met hem bij, maar dan had hij het weer over andere dingen.

Etienne VERMEERSCH: De Zevende Dag 

Met dank aan VRT NWS voor het vrijgeven van deze exclusieve beelden voor de officiële websites van Prof Etienne Vermeersch. Bronvermelding: Beelden VRT NWS © - De Zevende Dag, 2019.

Johan Braeckman - Official Page #EtienneVermeersch #dezevendedag De Zevende Dag

Etienne Vermeersch in Lichtpunt II Interview door Hugo Camps - programma Tijdgenoten, 2012.

In Memoriam: Prof. em. Etienne Vermeersch

Prof. Freddy Mortier, ethicus

Met Etienne Vermeersch verliest Vlaanderen één van zijn grote intellectuele vrijzinnigen, van het kaliber van Jaap Kruithof, Leo Apostel en Hugo Claus. Hij had als classicus en filosoof een enorme eruditie, als oprecht liefhebber van de harde wetenschappen een ontstellende natuurkennis, en was eigenlijk geïnteresseerd in of curieus naar alles, of het nu over wielrennen en Adorni ging of over de dynamiek van barsten in albasten vazen. In een gesprek met Etienne ging het, speels en zonder pretentie, allerlei ingenieuze kanten op tot hij zijn ironische stempel kon plaatsen: “Weet gij dat niet?”.

Zonder Vermeersch zou België er waarschijnlijk anders uit zien vandaag. Hij was een heel belangrijke stem in de totstandkoming van de abortus- en euthanasiewetten. Belangrijk is ook dat hij één van de eersten was om de milieuproblematiek op de agenda te plaatsen. Zijn “De ogen van de panda” zou in het Engelse taalgebied beslist een klassieker in de milieufilosofie geworden zijn.   

Freddy Mortier

Legalisering euthanasie bij dementie - Prof. Etienne Vermeersch (bio-ethicus)

Over euthanasie bij minderjarigen en bij dementie. Is palliatieve sedatie een vorm van trage euthanasie? Over kerk en weerstand, en Hugo Claus. Wat Prof. Etienne Vermeersch nog wilde realiseren, inperken en legaliseren inzake het levenseinde.

hierboven: Grondige en fascinerende voordracht over : de Historische Jezus - prof etienne Vermeersch.

Jezus Christus: waarheid of mythe?

Methode: historisch-kritisch (niet de traditioneel-christelijke visie, red.)

Streng historisch onderzoek leert iets over Jezus van Nazareth, maar zegt ook iets over ons, stelt Etienne Vermeersch. 'Er bestaat over Jezus geen enkele strikt historische bron. Wie de eerste christelijke teksten analyseert, moet tot het besluit komen dat de mythe, de christelijke boodschap, hier geen historische grond kan vinden.'

Enkele dagen geleden schreef Bart De Wever een opmerkelijk essay over de spanning tussen mythe en historische waarheid (DS 24/3). Zo'n mythe kan geheel of gedeeltelijk waar of onwaar zijn. De historicus onderzoekt dat waarheidsgehalte en De Wever vraagt zich af of bij een negatief resultaat de mythe nog een functie kan behouden. Hij stelt dit probleem inzake natievorming en identiteit. In hetgeen volgt heb ik het over de mythe, de 'boodschap' van het christendom. In welke mate blijft die standhouden na historisch onderzoek van het verhaal over Jezus?

Prof Etienne Vermeersch

De Morgen - 7 april 2012

Die 'boodschap' kan men als volgt samenvatten.

Rond de jaren dertig van onze jaartelling leefde in Palestina een man, Jezus van Nazareth. Hij predikte, eerst in Galilea, daarna in Judea en Jeruzalem; "hij ging rond al weldoende", maar hij werd door de machthebbers van die tijd gevangengenomen, ter dood veroordeeld en hij is op het kruis gestorven en daarna begraven.

Hij is echter na drie dagen uit de dood opgestaan. Hij was de Christus, de langverwachte Messias. Bovendien is hij als zoon van God tegelijk God en mens. Hij is uit liefde mens geworden en door zijn kruisdood heeft hij de zonden van de mensen uitgeboet. Wie in hem gelooft, is verlost uit de zonde en krijgt de garantie van het eeuwige leven. Hij zal terugkomen om de levenden en de doden te oordelen en zijn rijk zal geen einde kennen.

De Mattheuspassie van Bach drukt op meesterlijke wijze uit welke indruk het mediteren over die mythe eeuwenlang op de christenen gehad heeft: geloof, emotie, ritueel en alledaags handelen.

Historisch bewijs?

Maar wat leert streng historisch onderzoek?

(a) Er bestaat over Jezus geen enkele strikt historische bron. De antieke geschiedschrijvers weten er, tweedehands dan nog, nauwelijks iets over. Flavius Josephus spreekt even over Jacobus "de broer van Jezus", maar weet verder niets. Philo van Alexandrië, een tijdgenoot van Jezus die Palestina goed kende, vermeldt hem niet. Als hij bestaan heeft (wat ik aanneem), was hij zeker geen ruim bekende figuur.

(b) We hebben wel geschriften van christelijke auteurs, maar geen enkele van hen heeft Jezus zelf gekend. De oudste van die geschriften zijn de authentieke brieven van Paulus (tussen 50 en 60). Daarna komen de evangeliën, maar die zijn minstens 40 jaar na Jezus' dood 'geschreven' (opgetekend in feite, red.).

Paulus heeft het in essentie over de verlossende dood en de verrijzenis van Christus, maar vermeldt over de historische Jezus bijna niets. De evangeliën hebben het wel over leer en leven van Jezus, maar het oudste (en bondigste), Marcus (Mc), dateert van even voor 70. Mattheus (Mt) en Lucas (Lc), die gedeeltelijk op Marcus en op een andere bron steunen, zijn te situeren rond 80-90 en Johannes (Joh) rond 90-100.

(c) Op de historicus maken die teksten geen indruk van betrouwbaarheid. Ze spreken elkaar op vele plaatsen tegen en ze vertellen mirakelverhalen die zonder meer ongeloofwaardig zijn. Wie de kindsheidsverhalen van Lucas en Mattheus naast elkaar legt, merkt onmiddellijk de tegenstrijdigheden; de passieverhalen staan vol van voorspellingen van Jezus, alsof hij alles zelf gepland heeft.

Maar laten we even in detail de verrijzenisverhalen bekijken.

Stel dat iemand een film wil maken over wat na Jezus' dood gebeurd is; dan moet hij de volgende 'feiten' weergeven. Op de avond na zijn dood wordt zijn lijk behandeld door Jozef van Arimathea met honderd pond (!) mirre en aloë en begraven (Joh 19, 39-42). Maria Magdalena en de moeder van Jozes (Mc 15,47) en nog andere vrouwen (Lc 24,10) zien dat gebeuren; toch kopen ze daarna welriekende kruiden om hem te balsemen (Mc 16,1). Toen de zon juist op was (het is dus niet meer donker) (Mc 16,2), gingen Maria Magdalena en de andere Maria (Mt 28,1) en Salome (Mc 16,1) naar het graf. Of neen, Maria Magdalena ging alleen naar het graf en het was nog donker (Joh 20,1). De drie (of de twee) vrouwen zien dat de steen is weggerold en binnen in het graf zien ze één jongeman zitten in een wit gewaad (Mc 16,5); of neen, een engel rolt voor hun ogen de steen weg en gaat daarop zitten buiten het graf (Mt 28,2); of nog beter: ze vinden de steen weggerold, zien dat het lichaam van Jezus weg is en pas daarna staan twee mannen voor hen (Lc 24,2-4). 

Paulus heeft het in essentie over de verlossende dood en de verrijzenis van Christus, maar vermeldt over de historische Jezus bijna niets.

Etienne Vermeersch

Dissonantie

Iedereen kan deze oefening verder doorvoeren: je valt van de ene contradictie in de andere. En bedenk dan dat de oudste tekst (Paulus) niets over het graf of over de vrouwen zegt en Petrus als de eerste beschouwt die de verrezen Christus gezien heeft (1 Cor 15,3-12). Wie zo de eerste christelijke teksten analyseert, moet tot het besluit komen dat de mythe, de christelijke boodschap, hier geen historische grond kan vinden. Wel kan men een hypothetisch verhaal opstellen dat enigszins het ontstaan ervan kan verklaren.

Bijvoorbeeld. Er heeft in het begin van onze jaartelling in Palestina een Jeshua geleefd die, onder invloed van Johannes de Doper, predikte dat het Rijk Gods nabij was. Hij had een zeker charisma, deed 'genezingen' en kon een kleine groep leerlingen rond zich verenigen die sterk aan hem gehecht waren. Hij trok naar Jeruzalem, werd daar door de Romeinen als een gevaarlijke 'would-be' Messias beschouwd en gekruisigd. Voor de leerlingen was dat een psychische catastrofe, een dissonantie in de terminologie van Festinger. Dat ondraaglijk gevoel wordt enigszins gereduceerd als ze visioenen krijgen van de 'verrezen' Jezus.

Maar, voor zijn leerlingen blijft de ultieme vraag: Waarom die smadelijke kruisdood? Mijns inziens volgt dan de beslissende dissonantiereductie door herinterpretatie : hij is precies daarvoor gekomen, om ons door zijn lijden en dood te verlossen.

Paulus heeft die gedachte verder onderbouwd en zo is de christelijke mythe ontstaan. 

Bart De Wever

Maar nu terug naar De Wever. Mensen zoals Bultmann, en velen na hem, die deze 'ontmythologisering' van het Jezusverhaal hebben doorgevoerd, zijn toch christen gebleven; zij het in een bijzondere interpretatie. En zelfs degenen die, zoals ik, op rationele gronden de 'deconstructie' op de hele 'boodschap' hebben toegepast, blijven op allerlei gebieden - beelden, emoties en medevoelen - met hen verbonden. In deze tijd vormt de gezamenlijke ontroering door de Mattheuspassie een bewijs dat ook bij ons de mythe nog nawerkt.

Over de zin en de draagwijdte van die thematiek valt dus nog heel wat te onderzoeken.

Etienne Vermeersch
7 april 2012 - De Morgen

Prof. Etienne Vermeersch reageert op giftige vraagsteller 

Dinsdag 22 maart 2011. Opgenomen in Auditorium E, waar Vermeersch 30 jaar lang 'Geschiedenis van de Wijsbegeerte' doceerde voor ca. 35.000 studenten - Universiteit Gent.

Producent opname: Tom Schoepen, © 2011.  Regie: Benny Vandendriessche.

Etienne Vermeersch: het overbevolkingsprobleem 

Prof. Etienne Vermeersch in gesprek met Dirk Verhofstadt. Dinsdag 22 maart 2011, opgenomen in het legendarische Aud. E (UGent), waar Vermeersch 30 jaar lang de cursus 'Historisch overzicht van de wijsbegeerte' gaf aan tienduizenden studenten.

Producent opname: Tom Schoepen, © 2011. Regie: Benny Vandendriessche.