Disclaimer, lees: Vermeersch biedt excuses aan voor verspreking

'We hebben jaren gevochten voor een seculiere maatschappij. En nu komt een expansieve islam ons bedreigen.' Etienne Vermeersch (78) is in gevechtsmodus. De streep haar schuin gekamd, zijn bureau - in de waanzinnige chaos van zijn werkplek - overladen met extracten uit de Koran. Klaar om de intellectuele pantserdivisie uit te rollen over al wie tegen een boerkaverbod is. 'We moeten de radicalisering stuiten.'

Etienne heeft nooit begrepen waarom niet veel meer filosofen, academici en intellectuelen zich confronteren met pseudowetenschappen en irrationeel denken. Het is immers daar dat je kan ontdekken hoe sterk je in je schoenen staat, net zoals een ethicus zich moet bemoeien met de moreel beladen kwesties van zijn tijd, alleen al om te onderzoeken of zijn eigen opvattingen de toetsing aan de realiteit kunnen weerstaan.  Johan Braeckman 

Clement Attlee, de politieke rivaal van Winston Churchill, stond bekend als zeer bescheiden. Churchill merkte op dat Attlee dan ook veel had om bescheiden over te zijn. Nu is bescheidenheid niet de eerste karaktertrek die men in verband brengt met Etienne Vermeersch, maar er is dan ook veel waarover hij onbescheiden mag zijn.

Johan Braeckman
Gent, 21 juni 2011

Wie bezit zoveel kennis over zoveel disciplines en onderwerpen als hij? De kloof tussen de zogenaamde twee culturen, de humanities enerzijds en de natural sciences anderzijds, bestaat wel degelijk, maar niet in het hoofd van Etienne. Of het nu over Shakespeare of de tweede wet van de thermodynamica gaat, over Lysistrata of de niet-euclidische meetkunde, over de Vespers van Monteverdi of de moleculaire biologie, Etienne kan erover meepraten. De kans is bijzonder groot dat hij er meer van afweet dan u en ik. Er is zelfs een zeker risico dat hij je duidelijk maakt wat je precies verkeerd begrepen hebt, en hoe dat zo gekomen is. Ik vermoed dat er behoorlijk wat mensen rondlopen die zich een dergelijke conversatie met Etienne nog levendig herinneren. Misschien hebben ze reeds een groep opgericht op facebook, ik zou het moeten nakijken. Hoe dan ook is het zo goed als zeker dat eenieder die door Etienne op een denkfout of een lacune in zijn kennis is gewezen, meteen ook het genoegen smaakte de correcte informatie van hemzelf te horen. Het is een van zijn essentiële eigenschappen: de drang en de wil om uitleg te verstrekken, om onbegrip te bestrijden, om misverstanden te voorkomen. Hij kan het als geen ander, het is een van zijn grootste talenten. Tienduizenden mensen die ooit zijn lessen volgden kunnen het bevestigen. Als Etienne iets uitlegt, hoe moeilijk of technisch het ook is, wordt het begrijpelijk, inzichtelijk, en bijna steeds ook spannend en intrigerend. Dat komt natuurlijk omdat hij datgene waarover hij praat eerst zelf zeer grondig bestudeert. Ce que l’on conçoit bien s’énonce clairement.  Ik ben bijna zo goed als zeker dat Etienne ondertussen in zijn hoofd reeds aanvulde: Et les mots pour le dire arrivent aisément. Dat geldt evenzeer voor onderwerpen die hem helemaal niet liggen. Zo bijvoorbeeld loopt hij niet hoog op met de ideeën van de Duitse filosoof Martin Heidegger, maar er zijn er weinig die Heidegger zo helder kunnen uitleggen als Etienne. Had Heidegger zijn ideeën toegelicht gekregen door Etienne, dan had hij ze misschien zelf begrepen.

Er zijn er weinig die Heidegger zo helder kunnen uitleggen als Etienne. Had Heidegger zijn ideeën toegelicht gekregen door Etienne, dan had hij ze misschien zelf begrepen.

Wellicht tot zijn verbazing, wordt dat niet steeds door iedereen even sterk geapprecieerd. Wie hem kent, weet dat hij het erg vindt om iets belangrijks niet te kennen, of, erger nog, het verkeerd te begrijpen. Zelf houdt hij ervan om iets uitgelegd te krijgen door iemand met een grondige kennis van zaken, en eenieder die hem overtuigend op een fout wijst – wat zich eerder zelden voordoet – kan rekenen op zijn grote erkentelijkheid. Als hij dan zelf iets corrigeert bij een ander, gaat hij er automatisch van uit dat die ander dat eveneens zal waarderen, want wie wil er rondlopen met foute denkbeelden? Helaas, misschien meer mensen dan Etienne voor lief neemt. In wezen is hij een optimist, overtuigd van de kracht en mogelijkheden van het redelijke denken en de dialoog.

Wie, zoals Etienne, gezegend is met meerdere talenten en een intellect bezit dat scherper is dan dat van de meeste mensen, is paradoxaal genoeg misschien minder makkelijk in staat om te begrijpen waarom zoveel mensen er zoveel ondermaatse ideeën op nahouden of gebrek aan inzicht hebben in hoe de werkelijkheid in elkaar steekt. De meesten zien aparte noten op de partituur, maar Etienne denkt in akkoorden. Hem een hedendaagse Homo universalis noemen gaat te ver, want bij mijn weten bestaan er geen schilderijen, composities of dichtwerken van zijn hand, maar ik kan niettemin met de hand op het hart getuigen dat hij een onberispelijk rechte muur kan metselen. Bovendien kan naar verluidt zijn konijn op Vlaamse wijze zich meten met het werk van de betere televisiekoks.

Maar zijn ware verdiensten liggen elders. Iedereen die hier aanwezig is kent ongetwijfeld in grote lijnen Etiennes biografie. Ik ga er hier maar enkele aspecten van aanhalen, ze is recent nog uiteengezet in het boek dat hij samen met Dirk Verhofstadt publiceerde, en eerder reeds door Ludo Abicht in een tekst over zijn leven en werk. We zijn met zijn allen wellicht geneigd om Etienne op de eerste plaats als hoogleraar te zien, als geëngageerd filosoof, als opiniemaker en als mediafiguur, maar we mogen niet vergeten dat hij zich ook meerdere decennia inzette voor de Universiteit Gent door bestuurlijke en administratieve taken op zich te nemen, als decaan, als vakgroepvoorzitter, als voorzitter van de onderzoeksraad en de bouwcommisie, als lid van de raden van bestuur van het Universitair Ziekenhuis en het Vlaams Interuniversitair Instituut voor Biotechnologie, en, niet in het minst, als vice-rector. Ik herinner me vooral die laatste functie, aan de Universiteit wellicht zijn belangrijkste, omdat een deel ervan overlapte met het werk aan mijn doctoraat. Etienne had het toen ongemeen druk, dus het was niet eenvoudig om mijn onderzoek regelmatig met hem te bespreken, er was immers zelden of nooit een gaatje vrij in zijn agenda. We vonden evenwel een oplossing. Ik reed mee met François, de chauffeur van de dienstwagen die Etienne van de ene vergadering naar de andere bracht, van kabinetten naar universiteiten, van wetenschapsraden naar commissies. Tijdens de ritten heen en terug bespraken Etienne en ik op de achterbank mijn werk. Zo ging geen moment verloren, voortdurend waren er besprekingen, rapporten die zijn aandacht vroegen, vergaderingen die hij moest voorzitten en duizend-en-één andere zaken die het universitaire bestuur nu eenmaal met zich meebrengt. Niet slecht voor iemand die zichzelf als eerder lui typeert. Enigszins tot mijn verbazing kon hij me tussendoor ook nog uitleggen wat er in het jongste boek van Daniel Dennett of van Richard Dawkins stond, uiteraard niet zonder er zijn kritische commentaren bij te geven.

Etiennes maatschappelijk engagement en gedrevenheid bracht hem er toe om ook buiten de universiteit belangrijke verantwoordelijkheden op te nemen. Zo was hij in 1999 en 2000 voorzitter van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, en zat hij, op verzoek van de Federale overheid, de “commissie Vermeersch” voor, die na de tragische dood van Semira Adamu in 1998 het uitwijzingsbeleid evalueerde en aanbevelingen formuleerde. Het was wellicht de meest frustrerende taak die hij ooit op zich nam. Een taak die moest uitgevoerd worden, maar ongetwijfeld vreselijk ondankbaar was. Men kan immers, in acht genomen de politieke complexiteit, de morele en emotionele beladenheid en de diepe humanitaire dimensie van de asielproblematiek, onmogelijk hierover een reeks opvattingen naar voren brengen die aantoonbaar sluitend zijn. Voor iemand als Etienne, die als kind reeds in de ban kwam van Euclides, die eenieder die er zich toe inspant beloont met een zachte maar dwingende zekerheid die alle culturele wrijvingen en onenigheden overstijgt, moet dit erg lastig zijn geweest.

Vergis u echter niet. Etienne wordt gedreven door “een zoektocht naar waarheid”, zoals de ondertitel luidt van zijn jongste boek. Maar ondanks zijn bewondering voor het Griekse ideaal van “kennis voor de kennis”, staat zijn zoektocht ultiem toch in het teken van de basisvraag van de ethiek: hoe kunnen wij ons leven zinvol invullen, hoe kunnen we ons leven betekenisvol beleven, zodat we op het einde met Wittgenstein kunnen zeggen: “Tell them I’ve had a wonderful life”. Zo’n leven, voor Etienne, kan alleen maar echt “wonderful” zijn als het geleefd wordt in volle authenticiteit, als men iedereen recht in de ogen kan kijken, als men consequent is in zijn denken en handelen, als waarden en deugden als rechtvaardigheid, vriendschap en eerlijkheid, maar ook trots, moed, eer en loyaliteit, hoog in het vaandel staan.

Etiennes authenticiteit is een van zijn eigenschappen die wat mij betreft het meest kenmerkend zijn. Het laat zich niet makkelijk verwoorden wat ik daarmee precies bedoel, maar met wat beeldspraak kom ik er wel. Etienne is iemand die helemaal samenvalt met zichzelf. Zoals acteurs compleet miscast kunnen zijn, bijvoorbeeld John Wayne in de rol van Genghis Khan, zo kunnen ook mensen hun leven leiden alsof ze niet thuishoren in het tijdsgewricht waarin ze leven, of zich in een verkeerde plaats bevinden, een foute relatie hebben of een job die niet bij hen past. Dit alles is Etienne volkomen vreemd.

Het is alsof de praktijk van zijn leven de antwoorden biedt op vragen waar de zeventiende-eeuwse humanist Montaigne mee worstelde; alsof zijn levensverhaal is opgetekend in een van de weinige boeken uit Borges’ Bibliotheek van Babel die informatieve vormen bevatten en daarom betekenisvol zijn.

Dat wil niet zeggen dat Etienne steeds volkomen consequent is in alles wat hij denkt en doet. Tenslotte is hij ook maar een mens. De manier waarop hij inconsequent kan zijn, zou evenwel herkenbaar zijn voor Walt Whitman; zie deze regels uit Song of Myself, opgenomen in de bundel Leaves of Grass:

“Do I contradict myself?
Very well then I contradict myself.
(I am large, I contain multitudes.)”

Maar onmiskenbaar gaat het in zijn leven over authenticiteit, waarheid en ethiek. Daarom denk ik dat Etienne de grootste vorm van tevredenheid ervaart als hij terugblikt op de vele inspanningen die hij leverde om de abortus- en euthanasiewetten tot stand te helpen brengen. Die wetten plaatsen België aan de top van de landen die een beleid voeren dat ook echt rekening houdt met menselijke waardigheid, met zelfbeschikking en met mededogen. De teksten die hij hierover schreef, de vele lezingen die hij gaf en de talloze debatten waaraan hij deelnam; ze getuigen alle van de basisaspecten van zowel zijn intellectueel werk als zijn maatschappelijk engagement: rationele gestrengheid en respect voor de waarheid enerzijds, en liefde en empathie voor lijdende mensen anderzijds. Sta me een klein gedachte-experimentje toe. Wat zou Etienne het liefst hebben bereikt: een belangrijke bijdrage leveren tot pakweg de theoretische fysica, of een tekst schrijven die een ethische opvatting helpt legaliseren? Toegegeven, het is misschien geen gemakkelijke keuze, maar we weten waarvoor hij heeft gekozen, en ik denk dat we ook weten waarom. Etienne, geïnspireerd als hij is door Spinoza, zou misschien zelf zeggen dat het helemaal niet om een keuze ging. Zijn verstand bracht hem met onweerlegbare logica tot bepaalde inzichten, waarna het handelen noodgedwongen volgde. Hij kon niet anders. Daarom is hij ook zo’n vrij man: hij heeft nagenoeg zijn hele leven lang zoveel mogelijk zichzelf gedetermineerd.

Ook zijn engagement voor de organisatie SKEPP, waarvan hij overigens een stichtend lid is, vertoont die dubbele tendens. Het lijken natuurlijk bij uitstek intellectualistische bezigheden, uitleggen waarom de moderne scheikunde aantoont dat homeopathie niet werkt of waarom een perpetuum mobile te pletter slaat op de basiswetten van de fysica. Maar de morele dimensie is even sterk aanwezig. Het is schrijnend en onrechtvaardig dat er misbruik wordt gemaakt van de lichtgelovigheid en van andere zwakheden van mensen. Het toont andermaal aan hoe Etienne in elkaar zit. De waarde van complexe filosofische analyses moet blijken uit wat je ermee kan aanvangen. Als bijvoorbeeld de moderne wetenschapsfilosofie niet in staat is om duidelijk te maken dat pakweg het creationisme minder waarschijnlijk is dan de evolutiebiologie, dan is er iets ernstig fout met de wetenschapsfilosofie. Etienne heeft nooit begrepen waarom niet veel meer filosofen, academici en intellectuelen zich confronteren met pseudowetenschappen en irrationeel denken. Het is immers daar dat je kan ontdekken hoe sterk je in je schoenen staat, net zoals een ethicus zich moet bemoeien met de moreel beladen kwesties van zijn tijd, alleen al om te onderzoeken of zijn eigen opvattingen de toetsing aan de realiteit kunnen weerstaan.

Etiennes inzet om zoveel mogelijk mensen ervan te overtuigen dat we de demografische tijdbom moeten ontmantelen, is nog zo’n voorbeeld. Hij kan moeilijk begrijpen dat verstandige mensen maar niet inzien dat het evident is dat een toename van de bevolking zoals ze zich nu voordoet, in acht genomen de eindigheid van de aarde en haar grondstoffen, vroeg of laat wel moet uitmonden in een catastrofe. De analyse is onweerlegbaar in haar eenvoud, en hij blijft ze keer op keer herhalen vanuit een diepe bezorgdheid over de toekomst van de mensheid en van de wonderlijke planeet waarop we met zijn allen leven.

En toch krijgt hij vaak haatmail in zijn mailbox, publiceren kranten scheldproza aan zijn adres, soms van hun eigen journalisten, en ontvangt hij slagen onder de gordel, van rechts maar evenzeer van links. Voor een deel ligt het misschien aan zijn stijl. Mensen voelen zich soms overdonderd, ze krijgen er geen woord tussen omdat Etienne nu eenmaal zijn visie wil uiteenzetten, liefst uitvoerig en gedetailleerd. Maar een veel belangrijker verklaring voor de irritatie en de negatieve reacties die hij opwekt is de onmacht die sommigen ervaren om hem te weerleggen. Natuurlijk is het voor velen niet zo prettig wanneer Etienne een heilig huisje sloopt, wanneer hij uitlegt waarom een geliefkoosd bijgeloof of een pseudowetenschappelijke opvatting niet houdbaar is. En natuurlijk weet hij dat mensen vaak om psychologische en emotionele redenen vasthouden aan denkbeelden die eigenlijk onhoudbaar zijn. Maar zou het niet buitengewoon paternalistisch en neerbuigend zijn om die mensen daarom je analyse, je kritiek, je betwisting of weerlegging, te besparen?

De manier waarop Etienne te werk gaat kan soms hard en pijnlijk zijn, maar ze komt voort uit een diep respect voor elke medemens. Anders dan bij sommige van zijn tegenstanders en critici, liggen bij hem steeds alle kaarten op tafel, zal hij nooit op de man spelen maar steeds op de bal en moet het debat over de kwaliteit van de argumentatie gaan. Dat hij daarbij soms botst, ook met mensen waarmee hij bevriend is of waarmee hij zich filosofisch en levensbeschouwelijk verwant voelt, dat neemt hij er dan maar bij. Etienne zoekt de controverse niet op voor de controverse op zich, hij heeft zelfs een hekel aan ruzie. Maar als vrije denker, voor wie de intrinsieke kwaliteit van argumenten primeert, kan hij niet anders dan zijn mening uiteenzetten over kwesties die hij belangrijk vindt. Het politiek correcte denken is aan hem niet besteed, evenmin als het a priorische redeneren vanuit dogma’s, of economische, psychologische of andere menswetenschappelijke sjablonen. Hoewel hij vaak duidelijke politieke standpunten inneemt, is hij ideologisch onbevooroordeeld. Het verrast soms vriend en vijand, zie bijvoorbeeld zijn standpunten over de golfoorlog, de multiculturele samenleving of de toekomst van Vlaanderen en België. Etienne weet dat men hem voor zijn opvattingen over dergelijke kwesties zal bekritiseren, maar het zal hem er niet van weerhouden ze uiteen te zetten. Ik zou kunnen zeggen: hij kan niet anders, het is sterker dan hemzelf. Maar dat zou foute beeldspraak zijn; het is immers niet sterker dan hemzelf, het is gewoon eigen aan de mens Etienne Vermeersch en geheel in lijn met de morele moed die hem karakteriseert.

Bij twee vaak gehoorde verwijten aan Etiennes adres wil ik even stilstaan. Sommigen noemen hem een ‘verlichtingsfundamentalist’. Het zou een geuzennaam kunnen zijn, maar het lijkt me beter om het begrip als onzinnig te beschouwen, want dat is het ook. Er bestaat niet zoiets als verlichtingsfundamentalisme, omdat het onmogelijk is een teveel aan respect voor de democratie te hebben, net zomin als je een té sterk pleidooi voor de mensenrechten kunt houden. Enkel zij die bang zijn voor het licht van de rede bedenken absurde woorden als ‘verlichtingsfundamentalisme’. Wat helaas wel bestaat is ‘verduisteringsfundamentalisme’, de miskenning van fundamentele rechten, het beknotten van emancipatie, het verwerpen van kennis, van wetenschap en het redelijk denken.

Een andere aantijging die Etienne vaak te horen krijgt is dat hij een ‘rationalist’ is, zelfs een ‘positivist’ of een ‘sciëntist’. Als die termen betekenen dat hij een groot vertrouwen heeft in de rede en in de wetenschappelijke methode, dan kan men zich afvragen wat het probleem is. Het lijken dan eerder complimenten te zijn, kwaliteitslabels van zijn denkvermogen. Maar vanzelfsprekend bedoelt men dat hij een te groot vertrouwen in de wetenschap zou stellen, of blind zou zijn voor emoties, voor alles wat zich niet redelijk laat beschrijven en toch diep menselijk is. Ik vind het een vreemd verwijt aan het adres van iemand die in meerdere publicaties en tal van lezingen en lessen waarschuwt voor het wetenschappelijk en technologisch optimisme dat kenmerkend is voor het Westen sedert de negentiende eeuw. Maar bovenal ziet men blijkbaar niet in dat er weinig mensen zijn die zo’n passionele liefde hebben voor het ware, het goede en het schone als Etienne.

Ik wil ook nog iets zeggen over zijn relatie tot God. Etienne ontvangt vandaag de prijs Vrijzinnig Humanisme, en hij heeft er nooit enige twijfel laten over bestaan waar ‘vrijzinnig’ in zijn visie voor staat: het betekent ongelovig zijn; ontkennen dat God bestaat.

Etienne is een atheïst, en anders dan in de postmoderne en cultuurrelativistische invullingen van ‘vrijzinnig humanisme’ is hij bereid om zijn atheïsme te verdedigen en te expliciteren, en om het geloof in een bovennatuurlijk wezen, of het nu God, Jahweh, Allah of Pierewiet wordt genoemd, te betwisten.

Iedereen weet dat Etienne heeft bewezen dat God niet kan bestaan, tenminste toch niet de God zoals hij gedefinieerd wordt in de monotheïstische tradities afkomstig uit het Midden-Oosten. De joodse, christelijke en islamitische god is almachtig, alwetend en algoed. Dat leidt tot onoplosbare problemen, waaruit volgt dat zo’n god niet kan bestaan, net zomin als een kapper die iedereen scheert die zichzelf niet scheert. En zoals een onstuitbare kracht en een onbeweeglijk voorwerp niet samen kunnen voorkomen, zo ook kan er geen volmaakte god zijn die zinloos lijden toestaat, of het zelfs veroorzaakt.

Maar laat ons even, als gedachte-experiment, veronderstellen dat God wel bestaat. Misschien zijn er logische en natuurkundige wetmatigheden waar wij gewone stervelingen geen weet van hebben, en die Gods bestaan mogelijk maken. Laat ons bovendien ook veronderstellen dat er een hiernamaals is, dat de ziel bestaat, en dat ieder mens na zijn dood een gesprek heeft met God. Tijdens dat gesprek wikt en weegt God je leven, en op het einde beslist hij waar je ziel in terechtkomt, hemel of hel, en dit tot het einde der tijden. Ik heb me proberen voor te stellen hoe zo’n gesprek zou verlopen tussen God en Etienne. Alvorens ik u daar een beeld van schets, vertel ik u eerst nog een kleine anekdote. Toen Etienne klassieke filologie studeerde aan de Rijksuniversiteit Gent volgde hij in een bepaald jaar als enige student een vak bij een prof waarvan ik me de naam niet meer herinner. Uiteraard ging hij iedere week naar de les, aangezien zijn afwezigheid zou opvallen. Vakken werden toen nog een heel academiejaar gegeven, dus Etienne en die prof zaten iedere week, van begin oktober tot in april, tegenover elkaar. In juni legde Etienne een uitstekend mondeling examen af over dat vak.

De prof zei: “Het lijkt wel alsof je op alles een antwoord weet, om het even wat ik je vraag. Hoe komt dat?”
Waarop Etienne antwoordde: “Misschien omdat ik de enige student was voor uw vak professor, en daarom iedere week aanwezig was en altijd goed oplette?”
Waarop de prof reageerde: “Tiens, was jij dat?”.

De ontmoeting tussen Etienne en God zal gegarandeerd anders verlopen. God zal hem reeds van ver zien aankomen, en hem armzwaaiend toeroepen dat hij zich moet haasten. “Zet u Etienne, zet u”, zal God zeggen. “Ik heb er lang naar uitgekeken om een gesprek met je te voeren. Ik heb al een paar keer geprobeerd om je naar hier te krijgen, maar de geneeskunde van tegenwoordig, met haar pillen en bypass-technologie en wat weet ik al, was me te slim af. Maar het doet er niet toe, je bent er. Wees welkom, en laat ons je levensloop samen bespreken.”

Ik denk dat dit gesprek goed zou verlopen. Etienne zou citeren uit teksten die hem nauw aan het hart liggen, en die geschreven zijn voor de voorlopers van de God met wie hij een onderhoud heeft. Hij zou vrijwel zeker het Egyptische dodenboek aanhalen: “Ik heb niemand doen wenen, ik heb de naakten gekleed, de dorstigen gelaafd, de hongerigen gespijsd. Ik heb het vee niet mishandeld”.

Het zou me niet verwonderen mocht God na verloop van tijd tot de conclusie komen dat deze man een plaats in de hemel verdient. Wellicht zou hij opmerken dat het prettig zou zijn had Etienne in het bestaan van zijn schepper geloofd, maar hij zou ook beseffen, hij is tenslotte God, dat het belangrijker is om mensen op hun ethiek en hun daden te beoordelen dan op de inhoud van hun geloof. Kortom, hij zou op de klok kijken, heel even zuchten omdat hij nog een drukke dag voor de boeg heeft, een gevolg van een aardbeving in Latijns-Amerika, goed voor enkele honderden extra gesprekken, naast het dagelijks gemiddelde van zeventigduizend, en aan Etienne zeggen: “’t Is goed Etienne, je kan gaan. Je plaats in de hemel is gereserveerd.”

Waarop Etienne antwoordt: “Momentje. Ik had u graag ook enkele vragen gesteld.”

God is verrast, trekt zijn rechterwenkbrauw op, en in minder dan een seconde haalt nieuwsgierigheid het van irritatie. “Goed”, zegt hij, “doe maar”. Wat volgt is een spervuur van vragen en een verhitte discussie over ondermeer het ontstaan van het universum, het waarom van de natuurwetten en de natuurconstanten, de aard van ruimte en tijd, de zin van het leven en de zinloosheid van het lijden, de slavernij en de godsdiensten, de onverenigbaarheid van Gods definitie en de Holocaust, het al dan niet platonische bestaan van de getallen pi en e, de kwalitatieve verschillen tussen de uitvoeringen van de Mattheüspassie door het Collegium Vocale en La Petite Bande, de stelling van Gödel, de precieze betekenis van Socrates’ uitspraak “We zijn Asklepius een haan verschuldigd”, het onzekerheidsprincipe van Heisenberg en de splitsing van Brussel-Halle-Vilvoorde. Tussen Etiennes vragen en Gods antwoorden kun je Etienne zo nu en dan horen zeggen “Je had dat beter anders gedaan, ik zal u dat moeten uitleggen”, en “Hoe is het in godsnaam mogelijk dat gij dat niet weet?”, en aan het eind zal hij vragen: “Wat is je reactie op de uitspraak van Stendhal dat het feit dat je niet bestaat, je enige excuus is?”.

God wist het zweet van zijn voorhoofd, vraagt of hij een tijdje mag nadenken en wat notities mag maken, en geeft uiteindelijk antwoord.

Er valt een stilte. God, aarzelend, schuchter, nattigheid voelend, vraagt: “Is het niet juist, professor?”
Waarop Etienne zegt: “Ik zie u in september terug.”

Waarde Etienne, ik hoop met iedereen die hier aanwezig is, en met zeer velen die hier niet konden aanwezig zijn, dat je gesprek met de Grote Gebuisde nog lang op zich mag laten wachten. De prijs die je vandaag ontvangt, is een prijs waarmee de Vlaamse vrijzinnig-humanistische beweging haar grote dankbaarheid en erkentelijkheid uitdrukt voor alles wat je, nu reeds vijf decennia lang, voor haar, en vooral voor haar idealen, betekent. Tevens wordt de vorm van humanisme gelauwerd die staat voor een duidelijk atheïsme en vrijdenken. Een humanisme dat zich blijvend geïnspireerd weet door het beste wat de Verlichtingsfilosofen ons leerden en, gedreven door radicaal democratische idealen, op compromisloze wijze de universaliteit van de mensenrechten bepleit. Omdat jij dit alles als geen ander belichaamt, waarde Etienne, reikt de vrijzinnig-humanistische gemeenschap jou vandaag haar belangrijkste prijs uit. Twee van de vorige laureaten van deze prijs, met name Leo Apostel en Jaap Kruithof, waren ook twee leermeesters van je. Ze hebben zich uitstekend van hun taak gekweten, aangezien je opinies op meerdere punten afwijken van die van hen, wat naar het schijnt een kenmerk is van een goede leermeester. Maar over meerdere kernwaarden die ik met deze prijs in verband breng, zouden jullie drieën geen onenigheid hebben.

Tenslotte wil ik nog een persoonlijke bedenking maken. De prijs Vrijzinnig Humanisme lijkt een hele loopbaan van iemand te bekronen. Maar de voorbije vijf jaar tonen aan dat je pas nu goed op dreef lijkt te komen. Er is het zeer erudiete boek De Rivier van Herakleitos, er is je tekst over atheïsme, de heruitgave van De Ogen van de Panda, het gesprekkenboek met Dirk Verhofstadt. Stuk voor stuk belangrijke en recente publicaties. Je beste werk ligt niet in het verleden; het situeert zich in het heden, en het allerbeste moet ongetwijfeld nog komen. Daarom wil ik dat je deze prijs niet zozeer als een bekroning, maar veeleer als een aanmoediging beschouwt.

Ik dank je, in naam van ons allen, uit de grond van mijn hart voor alles wat je voor het vrijzinnig humanisme betekent en nog zal betekenen, en wens je in naam van alle aanwezigen en sympathisanten nog vele gelukkige en vruchtbare jaren, samen met Josiane.